Cis pospolity w lasach Polskich
Cis pospolity jest obecnie gatunkiem rzadkim i w warunkach naturalnych w większej liczbie osobników występuje prawie wyłącznie w rezerwatach przyrody.
W Polsce i Europie w naturalnych warunkach występuje tylko cis pospolity Taxus baccata L. Poza Europą spotyka się go również w Afryce Północnej i w Malej Azji. Inne gatunki rodzaju Taxus występują w Azji Wschodniej (3 gatunki), w Ameryce Północnej (3 gatunki) i w Meksyku (l gatunek).
Cis pospolity jest gatunkiem bardzo zmiennym. Tworzy liczne odmiany różniące się pokrojem i barwą, które są wykorzystywane w parkach i ogrodach. Ogólny zasięg cisa pospolitego obejmuje Europę, Algierię i Azję Mniejszą. W Europie sięga na zachodzie do Azorów, na północy do południowej Norwegii i Szwecji, na wschód na północ od Iranu. Ogólny zasięg geograficzny cisa jest rozczłonkowany.
Cis osiąga w Polsce wschodnią granicę swego zasięgu (Narrrar i Spethmann 1986). Przebiega ona od Zatoki Ryskiej przez Białowieżę na południe wzdłuż 23 południka ku Karpatom i dalej w kierunku południowo-wschodnim. Cis rośnie w zachodniej, północnej i południowej części kraju na nielicznych naturalnych stanowiskach. Najwięcej stanowisk cisa znajduje się na Pojezierzu Pomorskim, Śląsku, Małopolsce, Podkarpaciu i Górach Świętokrzyskich. W Polsce centralnej i środkowo-wschodniej cis nie występuje.
Na terenie Polski cis występuje zarówno na nizinach, od miejsc nieznacznie wyniesionych nad poziom morza do 1380 m n.p.m. w Tatrach. Myczkowski (1957) stwierdził obecność pniaków po ściętych cisach w Tatrach na wysokości 1600 m n.p.m. Liczne naturalne stanowiska z dobrym odnowieniem naturalnym występują zarówno w nizinnej części Polski, jak i na pogórzu i w górach. Brak jest widocznej zależności między liczbą stanowisk a położeniem w stosunku do poziomu morza.
Dużo stanowisk cisa na ziemiach polskich zostało zniszczonych podczas zaborów, gdy nie obowiązywały dawne polskie prawa ochronne.
Na przykład na początku XX wieku w Jasienicy w Krośnieńskiem na dużym obszarze lasów wyrąbano cisa stanowiącego dolną warstwę drzew w lesie bukowo-jodłowym i wyrobiono drewno opałowe, nie orientując się zupełnie w istotnej jego wartości. Cis nie tworzy czystych drzewostanów (wyjątkowo niewielkie laski na Kaukazie). Rośnie w dolnych warstwach drzewostanu i w podszycie w lasach iglastych lub mieszanych, najczęściej z udziałem buka, jodły, dębu, graba, lipy i świerka.
Inwentaryzacja przeprowadzona metodą ankietową wykazała obecność cisów w 129 nadleśnictwach, co stanowi 29,5% nadleśnictw. Cis występuje tam na 400 stanowiskach o naturalnym charakterze oraz na 48 stanowiskach pochodzących z nasadzeń sztucznych. W lasach poszczególnych RDLP liczba stanowisk cisa wynosi od 5 do 83. Łącznie w lasach zarejestrowano 448 stanowisk, na których naliczono 22 751 egzemplarzy cisa, w tym 20 683 z naturalnego odnowienia i 2068 z odnowienia sztucznego. Najliczniejsze stanowiska, głównie z naturalnego odnowienia, występują na południu Polski, w Krainach: V - Śląskiej, VII - Sudeckiej, VIII -Karpackiej, w zachodniej części Krainy VI -Małopolskiej, oraz nieco mniej licznie w Krainie I - Bałtyckiej, II - Mazursko-Podlaskiej i III -Wielkopolsko-Pomorskiej. Jedynie Kraina IV -Mazowiecko-Podlaska jest praktycznie pozbawiona tego gatunku.
W Krainie Bałtyckiej i Wielkopolsko-Pomorskiej przeważają stanowiska pochodzące ze sztucznego odnowienia, ale w wielu miejscach z nasion roznoszonych przez ptaki powstaje samosiew, dając początek nowym pokoleniom cisa. W niektórych miejscach w pobliżu starych owocujących egzemplarzy powstają bardzo liczne skipienia, liczące nawet do 7000 młodych cisów z nasion rozsianych przez ptaki (Nadleśnictwo Rokita w Puszczy Goleniowskiej w zachodniej części Krainy Bałtyckiej).
Maksymalny wiek cisa różni autorzy oceniają na 2000-3000 lat. Rosnący w Szkocji w Fortingal cis oceniono na podstawie liczby słojów żywej części pnia na 3000 lat (Kanngieser 1909). Najwyższe drzewo w Anglii miało 25,5 m wysokości i ok. 250 cm obwodu pnia (1967 r.), a najgrubsze w 1959 r. ok. 930 cm obwodu. Podawane większe obwody były mierzone poniżej pierśnicy - 130 cm. Na Kaukazie w Gruzji cis osiąga 25-30 m wysokości, maksymalnie 32,5 m. Najstarszym cisem pospolitym, a jednocześnie najstarszym drzewem w Polsce, jest okaz rosnący w Henrykowie koło Lubania (woj. dolnośląskie). Ma on około 1250 lat, obwód 512 cm i wysokość 13 m (Pacyniak 1992).
Określenie wieku starych cisów oraz podawanie górnej granicy wieku tych drzew jest rzeczą bardzo kontrowersyjną. Na podstawie analizy przyrostów rocznych na ściętych pniach stwierdzono wiek 800-1000 lat. Często jednak wiek starych cisów szacuje się na 2000, a nawet 4000 lat. Są to liczby na pewno przesadzone. Wynika to stąd, że jest to zwykle efekt zrośnięcia kilku równowiekowych pni, których lata sumują się. Najstarsze cisy w Europie liczą niewiele ponad 1000 lat (Bugała 1975). Wymiary i wiek na podstawie liczenia słoi rocznych przyrostów najstarszych cisów rosnących w Polsce określił Pacyniak (1998, tabela 1).
Ochrona cisa w Polsce sięga XV wieku, bowiem już w 1423 roku Król Władysław Jagiełło w statucie wareckim wprowadził ochronę tego gatunku. O prawną ochronę występowano zaraz po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. Mimo obowiązywania "Ustawy o ochronie przyrody" z 1934 r, formalnie cis zaczął być pod ochroną całkowitą (ścisłą) dopiero od 1946 r. na podstawie Rozporządzenia w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony niektórych roślin. Obecnie wszystkie naturalne stanowiska cisa podlegają ochronie na mocy rozporządzenia ministra środowiska z 2001.
Cis powinien być stałym i powszechnym składnikiem naszych lasów. Do tego wymaga aktywnej ochrony metodami gospodarki leśnej. Głównym celem strategicznym ochrony cisa pospolitego Taxus baccata L. powinno być zapewnienie mu trwałości w składzie naszych lasów -utrzymanie i zwiększanie jego udziału w miejscach, gdzie występuje obecnie i wprowadzanie sztuczne tam, gdzie może mieć odpowiednie warunki do wzrostu i rozwoju jako gatunek domieszkowy. Dotyczy to większości terenu Polski, tj. Krain Przyrodniczoleśnych I-III, V-VIII oraz północno-zachodniej części Krainy IV, w tym prawie wszystkich RDLP z wyjątkiem dyrekcji warszawskiej i północnej części dyrekcji lubelskiej. Docelowo we wszystkich obrębach nadleśnictw leżących w granicach Krain Przyrodniczoleśnych I-III i V-VIII oraz w północno-zachodniej części Krainy IX w co najmniej 3-5 wydzieleniach cis powinien być wprowadzony sztucznie do uprawy lub podszytu. Nasiona powinno się pozyskiwać ze stanowisk naturalnych lub ze sztucznych o udokumentowanym pochodzeniu.
System zagospodarowania lasu powinien uwzględniać obecność cisa w składzie zbiorowisk leśnych. Odnowienie cisa najłatwiej można uzyskać i utrzymać w warunkach rębni przerębowej oraz stopniowych, a utrzymanie go w drzewostanie wymaga stabilnych warunków świetlnych i mikroklimatycznych, a zatem umiarkowanego zwarcia koron górnego piętra.
tekst: prof. dr hab. Aleksander W.Sokołowski Zakład Lasów Naturalnych IBL w Białowieży
|
|