I. WSTĘP

Rezerwat został uznany na mocy Zarządzenia Ministra Leśnictwa z dnia 18 czerwca 1956 roku. Ochroną została objęta powierzchnia 80,90 ha, w tym 44,21 ha stanowiły wody jeziora Mukrz. Ostatnia rewizja planu urządzania lasu ustaliła powierzchnię łącznie na 89,63 ha. Obiekt utworzono dla ochrony jednego z największych w Europie naturalnych stanowisk cisa pospolitego /Taxus Baccata/. Rezerwat znajduje się na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, w województwie Kujawsko-Pomorskim, powiecie Tuchola, Nadleśnictwie Zamrzenica.

Pomimo, że prawnie cis we Wierzchlesie jest chroniony dopiero od 1956 roku, to o jego ochronie w ogóle możemy powiedzieć, że trwa już ponad 170 lat; bowiem z 1827 roku pochodzi notatka odnaleziona przez niemieckiego przyrodnika Conventza "o surowej ochronie" uroczyska "Ziesbusch" w Nadleśnictwie Wierzchlas. Najstarszy opis urządzeniowy rezerwatu pochodzi z 1964 roku.

      Polskie władze administracji leśnej przejęły teren rezerwatu w 1920 roku. W 1934 roku przystąpiono do wykonania ogrodzenia. Zakończono te prace 2 lata później. W czasie niemieckiej okupacji oficjalnie rezerwat również podlegał ochronie. Nieoficjalnie jednak wiadomo, że pewną ilość drewna cisowego wywieziono do Niemiec. Po wojnie obszar rezerwatu znajduje się ponownie pod opieką administracji leśnej. W 1951 roku odbyła się we Wierzchlesie konferencja naukowa, na której uznano za konieczne zabezpieczenie terenu oraz przeprowadzenie prac naukowo-badawczych.Działania te doprowadziły do uznania cisów we Wierzchlesie za rezerwat przyrody prawnie chroniony od 16 lipca 1956 roku.
Nazywając "Rezerwat Cisów" imieniem Leona Wyczółkowskiego oddano hołd pamięci artysty, który spędził tu w okresie międzywojennym wiele czasu, czerpiąc spokój i natchnienie. Dużo fragmentów "Wierzchleskiego Świętego Gaju" uwiecznił na swoich obrazach. Niektóre z nich można do dzisiaj podziwiać w Muzeum Okręgowym im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy.

Tablica przed bramą do rezerwatu

II. DANE STATYSTYCZNE


Jak już wspomniano na wstępie Rezerwat Cisów we Wierzchlesie położony jest na terenie województwa Kujawsko-Pomorskiego, w zasięgu działania Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, na terenie Powiatu Tucholskiego. Administracyjnie znajduje się pod zarządem Nadleśnictwa Zamrzenica, w obrębie Wierzchlas, Leśnictwie Rykowisko. W skład rezerwatu, zgodnie z zapisem planu urządzania lasu dla Nadleśnictwa Zamrzenica na lata 1996-2005 wchodzą oddziały:210 h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, w; 211 c, d, f oraz jezioro Mukrz, będące w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Rybackiego w Bydgoszczy - Zakład w Charzykowych. Powierzchnie przedstawiają się następująco:
A.Grunty we władaniu ALP:
1. Powierzchnia leśna 33,29 ha
2. Drogi 0,46 ha
3. Powierzchnia nieleśna /bagno/ 10,55 ha
Razem 44,30 ha
B.Grunty innej własności:
l. Powierzchnia nieleśna /wody, jeziora/ 45,33 ha
OGÓŁEM 89,63 HA

Łączna długość granic wynosi 5432 m, z czego tylko 444 m przypada na granicę z gruntami zalesionymi Nadleśnictwa. Obecnie rezerwat jest w całości ogrodzony. Na podstawie inwentaryzacji przeprowadzonej w 1991 roku zarejestrowano 3559 cisów.

Najokazalszy egzemplarz liczy ok. 600-700 lat, ma średnicę 74 cm /obwód 232 cm/, wysokość 15 m. Przez Leona Wyczółkowskiego został nazwany "Chrobry".

III. WARUNKI PRZYRODNICZE

Teren rezerwatu jest położony:

A. Według regionalizacji przyrodniczo-leśnej IBL
/T.Trampler i in. PWRiL Warszawa 1990r./ w Krainie III
Wielkopolsko-Pomorskiej, w 3 Dzielnicy Pojezierza
Chełmińsko-Dobrzyńskiego , w Mezoregionie Wysoczyzny świeckiej.

B. Według regionalizacji geobotanicznej Szafera / Szafer Zarzycki-1977 / w Dziale Bałtyckim, Poddziale:
Pasa Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich;
Krainy Pomorskiego Południowego Pasa Przejściowego,
Okręgu Borów Tucholskich.

C. Według regionalizacji fizyczno-geograficznej
Kondrackiego w Mezoregionie Borów Tucholskich na
granicy z Mezoregionem Wysoczyzny świeckiej.
Klimat tego obszaru charakteryzuje się następująco:
a/ temperatura:
- średnia roczna + 8°C
- średnia lipca + 18°C
- średnia stycznia - 2,5°C
- średnia okresu weget. +14,6°C
b/ opady
- średnioroczne 530 mm
- średnie okresu weget. 198 mm
c/ długość okresu weget. ok. 200 dni

IV. WARUNKI GEOMORFOLOGICZNE.


Rezerwat leży wśród Sandru Brdy nad zanikającym
powytopiskowym jeziorem Mukrz. W przeszłości obszar ten był
prawie wyspą. Dopiero zanik jeziora i prowadzone melioracje spowodowały osuszenie terenu. Najwyżej położona północno - zachodnia część stanowi wyspę rozmytej moreny dennej i osiąga maksymalnie 9 m wysokości nad poziom lustra wód jeziora, do którego opada stromym, klifowym zboczem.
Niższe partie zbudowane są z piaszczystych osadów glacifiuwialnych akumulacji jeziornej tworzących /wg. Z. Churskiego / trzy poziomy :

- pierwszy z przypowierzchniową wodą gruntową z glebami torfowo - murszowymi
- drugi wznoszący się ok. 0.5 - 1.5 m nad poziom jeziora, z glebami glejowo bielicowymi murszastymi
- trzeci wznoszący się ok. 2.0 m nad poziom jeziora, z glebami bielicowymi.
Cis najliczniej występuje w najwyższych rejonach rezerwatu, w najniższych nie rośnie wcale.

W oparciu o wykonane profile glebowe oraz wiercenia wyróżniono następujące podtypy gleb / wg. Syst. Gleb Polski PWN W-wa -1989r /.
a/ brunatne wyługowano
b/ brunatno - rdzawe
c/ bielicowe właściwe
d/ rdzawe właściwe
e/ glejobielicowe- murszaste
f/ czarne ziemie właściwe
g/ gruntowo - glejowe właściwe
h/ torfowe torfowisk niskich
i/ torfowo - murszowe.

V. CHARAKTERYSTKA FLORYSTYCZNA

Flora rezerwatu jest wyjątkowo bogata. Występują tu liczne gatunki drzew, krzewów oraz roślin runa, nierzadko objętych ochroną gatunkową. Reprezentowane w rezerwacie rośliny to między innymi:

A. DRZEWA : cis pospolity, sosna zwyczajna, grab zwyczajny, olsza czarna, olsza szara, brzoza brodawkowata, brzoza omszona, buk zwyczajny, dąb szypułkowy, topola osika, jarząb pospolity, wiąz górski, wiąz szypułkowy, grusza dzika, jabłoń pospolita, klon jawor, klon pospolity, lipa drobnolistna, jesion wyniosły,

B. KRZEWY : jałowiec pospolity, leszczyna pospolita, wierzba szara wierzba iwa, wierzba pięciopręcikowa, porzeczka czarna, porzeczka alpejska, porzeczka czerwona,jaśminowiec wonny, czeremcha zwyczajna, głóg jednoszyjkowy, róża dzika, malina właściwa , wawrzynek wilczełyko, trzmielina pospolita, trzmielina brodawkowata, szakłak pospolity, kruszyna pospolita, dereń świdwa, kalina koralowa, bez czarny,

C.RZADKIE ROŚLINY RUNA : kruszczyk szerokolistny, listera jajowata, grążel żółty, marzanka wonna, paprotka pospolita, żywiec cebulkowy, kostrzewa leśna, perłówka jednokwiatowa, lilia złotogłów, kokorycz pusta, zawilec żółty, złoć żółta, konwalia majowa.

Badania fitosocjologiczne pozwoliły na wyróżnienie pięciu zbiorowisk roślinności leśnej i czternastu nieleśnej. Zbiorowiska leśne to:
l/ Carici elongatae Alnetum - Ols
2/ Circaeo-Alnetum - Lęg olchowo jesionowy
3/ Ficario Ulmetum - Lęg wiązowo jesionowy
4/ Tilio Carpinetum Grąd subkontynentalny
5/ Brzeźniak z Agrostis vulgaris

Podstawowym zbiorowiskiem leśnym występującym w rezerwacie jest Grąd subkontynentalny / Tilio Carpinetum /, jednak drzewostan tego zespołu został w przeszłości zniekształcony działalnością człowieka, w wyniku której pojawiła się sosna pospolita. Gatunek ten osiągnął wiek dojrzałości fizjologicznej i obecnie masowo obumiera. Gatunki liściaste jak : lipa drobnolistna, grab zwyczajny, klon jawor, klon zwyczajny, wiąz górski, wiąz szypułkowy odnawiają się w sposób naturalny w zupełnie zadowalającym tempie. Niestety sytuacja cisa wygląda zgoła odmiennie.

VI. STAN CISA W REZERWACIE

Cis pospolity we Wierzchlesie nie odnawia się przez co liczebność populacji sukcesywnie maleje. Prowadzone na przestrzeni wielu lat inwentaryzacje wykazują stały, istotny spadek ilości osobników i tak :

Inwentaryzacja w
1910r - 5533 szt.
1928r - 5446 szt.
1935r - 4844 szt.
1952r - 4236 szt.
1957r - 3499 szt.
1969r - 3952 szt.
1984r - 3808 szt.
1991r - 3559 szt.

Przy tym inwentaryzacja z 1991r wykazała :
- stosunek osobników męskich do żeńskich 2 : l
- najliczniejsza grupa to cisy o pierśnicy 15 - 27 cm liczące 110 - 160 lat
- w ogólnej liczbie jest 17.5 % drzew martwych
- w ogólnej liczbie żywych jest 27 % egzemplarzy z mniejszymi lub większymi objawami chorób i uszkodzeń
- około 200 drzew wykazuje obwodowe nakłucia kory spowodowane prawdopodobnie przez dzięcioły.

Cisy w rezerwacie obradzają stosunkowo obficie, wysiewają nasiona, które kiełkują jednak siewki utrzymują się zaledwie 2-3 lata i giną.
Nie do końca wyjaśnione zjawisko było tematem wielu prac naukowo badawczych, w toku których ustalono że :

- cis unika siedlisk ze zbyt wysokim poziomem wód gruntowych
- w środowisku glebowym rezerwatu występuje grzyb Cylindro-carpon radicicola sprawca zgorzeli siewek
- w niewielkim zakresie występuje w glebie grzyb Mycelium radicis atrovirens, warunkujący dobry rozwój siewek drzew iglastych
- zmienione zostały na przestrzeni niewielu lat warunki hydrologiczne terenu
- warstwa cisa w drugim piętrze drzewostanu stworzyła trudno przepuszczalną dla światła przesłonę.

Jeżeli proces zamierania cisa we Wierzchlesie nie zostanie przerwany i nadal nieudane będzie odnowienie to w przeciągu kilkudziesięciu do stukilkudziesięciu lat to największe w Polsce stanowisko gatunku przestanie istnieć.

VII. SPOSÓB OCHRONY REZERWATU, PLANOWANE ZABIEGI.

We Wierzchlesie zastosowano typowy 'konserwatorski' sposób ochrony. W obrębie rezerwatu ścisłego tj. na powierzchni 39.11 ha nie przewiduje się żadnych zabiegów tylko ochronę przed wszelkimi nienaturalnymi zmianami oraz oznakowanie terenu tablicami urzędowymi. W rezerwacie częściowym, na terenie leśnym planuje się cięcia sanitarne według potrzeb oraz w oddziale 211d na powierzchni 3.63 ha cięcia prześwietlające i podsadzenie dębem bezszypułkowym. W odniesieniu do rezerwatu częściowego, którym jest jezioro Mukrz zakłada się ogólnie podjęcie działań zmierzających do podniesienia poziomu lustra wody o co najmniej 80 cm oraz stworzenie warunków zapobiegających większym wahaniom poziomu wód tego zbiornika. Coraz częściej dyskutuje się czy nie należy podjąć kroków w celu usunięcia stojących obumarłych sosen, które przewracając się powodują duże straty w warstwie cisowej. Rozważane są też próby sztucznego wprowadzania cisa do rezerwatu a także możliwości zmiany niekorzystnych warunków mikrobiologicznych w glebie.

Plan rezerwatu

Opracowanie na podstawie danych z Nadleśnictwa Zamrzenica.